W ramach uwolnionego rynku energii elektrycznej istnieje swoboda świadczenia usług z zakresu wytwarzania, dystrybucji i obrotu energią elektryczną. Każda z tych dziedzin wymaga spełnienia szeregu warunków i wymogów technicznych przewidzianych prawem oraz, w większości wypadków, uzyskania koncesji.
Wytwarzanie energii elektrycznej nie wymaga uzyskania koncesji, jeżeli moce wytwórcze instalacji nie przekraczają 50 MW. Jednakże reguła ta dotyczy jedynie konwencjonalnych źródeł energii i nie obowiązuje w wypadku odnawialnych źródeł energii (dalej: OZE) oraz układów kogeneracyjnych, dla których w każdym wypadku (za wyjątkiem produkcji z bigazu rolniczego) należy uzyskać koncesję, by wytwarzać energię elektryczną. Co jednak istotne, już sama koncesja na wytwarzanie energii, pozwala na jej sprzedaż na rzecz innych podmiotów, zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio poprzez wprowadzenie jej do sieci zewnętrznego operatora. W pierwszym wariancie dochodzi do sprzedaży tzw. „przez płot”. Ma ona bowiem miejsce pomiędzy podmiotami zajmującymi sąsiednie nieruchomości, przy czym sąsiadowanie jest tu rozumiane jako styczność na wspólnej granicy. Tylko w takiej sytuacji nie ma potrzeby korzystania z zewnętrznej sieci, skoro przesył energii następuje wyłącznie po urządzeniach podmiotów zaangażowanych w sprzedaż: sprzedawca wytwarza energię w swojej instalacji, następnie wprowadza ją do urządzeń umożliwiających przesył aż do granicy nieruchomości, gdzie energia wprowadzona zostaje bezpośrednio do urządzeń odbiorcy. Co istotne przy układzie wymagającym również zewnętrznych dostaw energii, wytwórca – sprzedawca może kupować energię od wybranego sprzedawcy zewnętrznego, a następnie sprzedawać ją odbiorcy, na zasadzie refakturowania. Drugi z wariantów zakłada korzystanie z sieci zewnętrznego operatora.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 roku Prawo energetyczne, uzyskania koncesji wymaga wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania paliw lub energii, z wyłączeniem wytwarzania energii elektrycznej w źródłach o łącznej mocy zainstalowanej elektrycznej nieprzekraczającej 50 MW niezaliczanych do instalacji odnawialnego źródła energii lub do jednostek kogeneracji. Tylko w oparciu o posiadaną koncesję albo, w wypadku produkcji z biogazu rolnicznego – wpis do rejestru przedsiębiorstw prowadzonego przez Prezesa Agencji Rynku Rolnego, przysługuje prawo żądania zakupu wytworzonej energii elektrycznej przez sprzedawcę z urzędu oraz prawo pierwszeństwa w świadczeniu usług przesyłania lub dystrybucji wytworzonej energii elektrycznej przez operatora systemu elektroenergetycznego. Nadto tylko koncesjonowane przedsiębiorstwa mogą wnioskować o wydanie świadectwa pochodzenia energii elektrycznej wytworzonej w OZE.
Pozytywne przesłanki, które musi spełnić przedsiębiorca ubiegający się o koncesję są wymienione w art. 33 ust. 1 p.e., zgodnie z którym Prezes URE udziela koncesji wnioskodawcy, który:
- ma siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym;
- dysponuje środkami finansowymi w wielkości gwarantującej prawidłowe wykonywanie działalności bądź jest w stanie udokumentować możliwości ich pozyskania;
- ma możliwości techniczne gwarantujące prawidłowe wykonywanie działalności;
- zapewni zatrudnienie osób o właściwych kwalifikacjach zawodowych, o których mowa w art. 54;
- uzyskał decyzję o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu albo decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy obiektu energetyki jądrowej, o której mowa w ustawie z dnia 29 czerwca 2011 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących.
Natomiast w art. 33 ust. 3 p.e. ujęty jest katalog negatywnych przesłanek. Zgodnie z tym przepisem koncesja nie może być wydana wnioskodawcy:
- który znajduje się w postępowaniu upadłościowym lub likwidacji;
- któremu w ciągu ostatnich 3 lat cofnięto koncesję na działalność określoną ustawą z przyczyn wymienionych w art. 58 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej lub którego w ciągu ostatnich 3 lat wykreślono z rejestru działalności regulowanej z przyczyn, o których mowa w art. 71 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej;
- skazanemu prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo mające związek z przedmiotem działalności gospodarczej określonej ustawą.
Prezes URE prowadzi wykaz dokumentów, które należy załączyć do wniosku o wydanie koncesji lub jej promesy. Są one dość liczne i dotyczą: warunków organizacyjnych potwierdzających, że wnioskodawca posiada możliwości wykonywania danej działalności koncesjonowanej, warunków technicznych które muszą być spełnione dla prawidłowego prowadzenia działalności a także warunków finansowych przedsiębiorstwa, które są oceniane z punktu widzenia zapewnienia prawidłowości i ciągłości działalności gospodarczej objętej koncesją.
Każdy, kto zamierza wykonywać działalność gospodarczą, podlegającą koncesjonowaniu, może ubiegać się o wydanie promesy koncesji (art. 43 ust. 1 p.e.). Promesa, jak samo słowo wskazuje, jest przyrzeczeniem udzielenia koncesji w przyszłości. Oznacza to w praktyce, że w okresie ważności promesy, nie można odmówić wydania koncesji na warunkach określonych w promesie, chyba że zmieniłby się w międzyczasie stan faktyczny lub prawny (por. art. 43 ust. 4 p.e.). W dokumencie promesy ustala się okres jej obowiązywania, nie krótszy aniżeli 6 miesięcy. Należy pamiętać, że promesa koncesji nie daje prawa do prowadzenia działalności koncesjonowanej i nie temu służy. Jest bowiem powiązana z procesem inwestycyjnym i ułatwia spełnienie warunków o których mowa w art. 33 ust. 1 p.e.
Koncesja może być następnie, na wniosek, zmieniana lub przedłużana. W pierwszym wypadku wniosek należy złożyć w każdym wypadku zmian organizacyjnych przedsiębiorcy oraz w wypadku zmiany przedmiotu działalności objętej koncesją. Wniosek o przedłużenie koncesji należy zgłosić najpóźniej na 18 miesięcy przed jej wygaśnięciem.
Prawo energetyczne w art. 35 ust. 1 przewiduje szczegółowe wymogi wniosku o udzielenie koncesji (promesy koncesji). Sam wniosek należy kierować do Prezesa URE w Warszawie, z wyjątkiem wniosków dotyczących OZE wykorzystujących w procesie przetwarzanie energię wiatru, spadu rzek, promieniowania słonecznego, aerotermalną, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich lub pozyskiwaną z biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu szczątków roślinnych i zwierzęcych, dla których to rozpatrzenia właściwe są Oddziały Terenowe URE (wyznaczane według siedziby przedsiębiorstwa). Czas trwania postępowania nie jest z góry ustalony przepisami i wynosi zazwyczaj kilka do kilkunastu miesięcy, przy czym istotne znaczenie ma kompletność samego wniosku i załączonej doń dokumentacji. Ponadto ustawa (art. 23 ust. 3 p.e.) przewiduje obowiązek zajęcia stanowiska przez właściwy miejscowo zarząd województwa.
Wniosek o wydanie koncesji lub jej promesy podlega opłacie skarbowej: 616 zł za wydanie koncesji, 98 zł za wydanie promesy. Odpowiednim opłatom podlegają także późniejsze modyfikacje koncesji (por. art. 6 ust. 1 pkt 1-4 ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej). Zwolnieni od opłaty za wydanie koncesji są przedsiębiorcy zajmujący się wytwarzaniem energii elektrycznej w OZE o łącznej mocy nie większej niż 5 MW.
Przedsiębiorstwa wytwarzające energię elektryczną w oparciu koncesję obliczają i wnoszą coroczne opłaty do budżetu państwa (art. 34 ust. 4 p.e.). Wysokość i tryb pobierania opłat są określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z 5 maja 1998 roku w sprawie wysokości i sposobu pobierania przez Prezesa URE corocznych opłat wnoszonych przez przedsiębiorstwa, którym została udzielona koncesja (Dz U nr 60, poz. 387 j.t.). Opłata stanowi iloczyn przychodów uzyskanych z działalności objętej koncesją oraz współczynnika opłat 0,0006, przy czym nie może być ona mniejsza niż 200 zł i większa niż 1.000.000 zł dla każdego rodzaju działalności. Opłatę wnosi się do 31 marca każdego roku. Zwolnieni od opłaty rocznej za posiadanie koncesji są przedsiębiorcy zajmujący się wytwarzaniem energii elektrycznej w OZE o łącznej mocy nie większej niż 5 MW.
Istotnym jest rozróżnienie na wstępie pojęć przesyłania i dystrybucji energii elektrycznej, którego dokonuje już sama ustawa. Zgodnie bowiem z art. 3 pkt 4 lit. a p.e., przesył oznacza transport energii elektrycznej sieciami przesyłowymi w celu ich dostarczania do sieci dystrybucyjnych lub odbiorcom końcowym przyłączonym do sieci przesyłowych, z wyłączeniem sprzedaży tej energii. Natomiast dystrybucja to, wedle art. 3 pkt 5 lit. a p.e., transport energii elektrycznej sieciami dystrybucyjnymi w celu jej dostarczania odbiorcom, z wyłączeniem sprzedaży tej energii. Różnica zatem polega na celu transportowania energii, w zależności od tego czy jest nim jedynie dostarczenie energii odbiorcom (dystrybucja), czy też w grę wchodzi dodatkowo jej włączenie do sieci dystrybucyjnych (przesył).
Obie formy transportu energii elektrycznej stanowią działalność koncesjonowaną, o czym przesądza treść art. 31 ust. 1 pkt 3 p.e., zgodnie z którym koncesji wymaga wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie przesyłania lub dystrybucji energii, co nie doznaje na gruncie obowiązujących przepisów żadnych wyjątków.
Ubieganie się o udzielenie koncesji albo jej promesy, jak i procedura jej przyznania i zmiany jest analogiczna jak w pozostałych wypadkach i została uregulowana w przepisach ustawy Prawo energetyczne w art. 32 i n. Postępowanie odbywa się przed Prezesem URE w Warszawie.