Osoby którym przysługiwałoby prawo własności nieruchomości znacjonalizowanych mocą reformy rolnej z 1944 roku (dekretu PKWN z 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz U z 1945 r., nr 3, poz. 13 j.t.;dalej: dekret PKWN), a zatem najczęściej spadkobiercy byłych właścicieli tych majątków, mogą na drodze właściwego postępowania, żądać stwierdzenia, że część tych majątków była wyjęta spod działań reformy i co co tej części nigdy nie nastąpił skutek w postaci przejścia na własność Skarbu Państwa (art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN).
Żądanie kierowane jest do właściwego miejscowo Wojewody i formułowane w oparciu o § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 roku w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz U z 1945 r., nr 10, poz. 51 ze zm.) dekretu PKWN z 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz U z 1945 r., nr 3, poz. 13 j.t.;dalej: dekret PKWN) i w związku z tym nie podlegał pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN i jako taki nigdy nie mógł być skutecznie przejęty na cele reformy rolnej.
Przedmiot postępowania dotyczy tak zwanej części pałacowo – parkowej majątku. Sąd Najwyższy w wyroku z 22 kwietnia 2005 roku, sygn. akt II CK 653/04, stwierdził, iż z przepisów dekretu PKWN nie wynika aby swoim działaniem obejmował on nieruchomości, które nie mogą być wykorzystywane w rolnictwie do produkcji roślinnej, zwierzęcej lub sadowniczej. Do takich nieruchomości SN zaliczył działki budowlane niepozostające w związku funkcjonalnym z gospodarstwem rolnym oraz nieruchomości leśne. A zatem, co do zasady przejmowanie siedzib mieszkalnych właścicieli nieruchomościziemskich to jest w szczególności pałaców i dworów, ewentualnie innych budynków mieszkalnych stanowiących takie siedziby, nie mogło mieścić się w celach reformy rolnej wyszczególnionych w art. 1 ust. 2 dekretu o reformie rolnej. Przejmowanie tych siedzib przez Państwo następowało zatem z naruszeniem przepisów dekretu (por. wyrok WSA w W-wie z 9.08.2013 r., sygn. akt I SA/Wa 1291/12).
Oczywiste i logiczne stwierdzenie, że na cele reformy rolnej mogły być przejmowane jedynie nieruchomości rolnicze okazuje się dalece bardziej skomplikowane na płaszczyźnie dowodowej postępowania, w którym to należy wykazać nierolny charakter zespołu pałacowo – parkowego. Pewnym uproszczeniem jest wprowadzenie pojęcia związku funkcjonalnego pałacu i gospodarstwa rolnego, zaś test takiego związku jest w praktyce kluczem do rozstrzygnięcia. Rzecz w tym ażeby ustalić czy dwór (pałac) był jednocześnie swoistym centrum gospodarczym, z którego zarządzano majątkiem czy też pełnił jedynie funkcje mieszkalne i rekreacyjne dla jego mieszkańców.
Oczywiście, nie jest tak, aby nieruchomość spełniająca funkcje mieszkalne była automatycznie wyłączona z zakresu pojęciowego nieruchomości ziemskiej, o której mowa w dekrecie PKWN. Z reguły bowiem w gospodarstwach rolnych dochodzi do połączenia funkcji gospodarczych i prywatnych osoby prowadzącej gospodarstwo rolne. Tym niemniej na tle problematyki związanej z reforma rolną, dominująca linia dokonuje jednak ścieśniającej wykładni pojęcia nieruchomości ziemskiej i wyłącza z jego zakresu obiekty, które przeznaczone były na cele mieszkalne właściciela i jego rodziny, w sytuacji gdy w skład wyodrębnionego odeń gospodarstwa wchodziły także inne budynki, które pełniły bądź mogły pełnić funkcje związane z produkcja rolną, w tym w szczególności budynki przeznaczone dla osób zarządzających majątkiem ziemskim (tzw. rządcówka).
Co ciekawe, pierwsza decyzja co do wyłączenia zespołu pałacowo – parkowego spod działania dekretu PKWN zapadła na krótko po przeprowadzeniu reformy rolnej. Chodzi o uregulowanie zawarte w dekrecie z dnia 8 października 1945 roku o przeznaczeniu nieruchomości ziemskiej Oblęgorek (Dz U z 1945 r., nr 44, poz. 251), obrazujące los prawny obiektów dworskich czy pałacowych na gruncie dekretu PKWN. W skład tej nieruchomości wchodził zespół dworsko – parkowy oddzielony fizycznie od części gospodarczej. Uległ on jednak nacjonalizacji mocą reformy rolnej i dopiero dekretem z 8 października 1945 roku został zwrócony przez Państwo spadkobiercom Henryka Sienkiewicza.
W praktyce już samo pojęcie i zakres związku funkcjonalnego rodzi problemy i wątpliwości. Trzeba jednocześnie pamiętać o poważnych trudnościach dowodowych, rodzących konieczność poszukiwania historycznych materiałów i przeprowadzania kwerendy w muzeach i archiwach. Brak obeznania w materii skutków i zakresu działania reformy rolnej oraz samej procedury składania wniosków skutkuje niestety ich oddalaniem, gdy tymczasem istniały przesłanki do odzyskania rodzinnego majątku lub odszkodowania zań. Trzeba bowiem mieć na uwadze, że fizyczne odzyskanie prawa własności nieruchomości jest możliwe tak długo, jak nieruchomość pozostaje w zasobie publicznym. Jeżeli natomiast doszło do jej zbycia, to działanie ochrony nabywców rozciąga się także na roszczenie prawowitych właścicieli znacjonalizowanych majątków, którzy w takich okolicznościach będą jedynie mogli zwrócić się do sądu powszechnego z roszczeniem odszkodowawczym.