Art. 124 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami stanowi, iż starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, może ograniczyć, w drodze decyzji, sposób korzystania z nieruchomości przez udzielenie zezwolenia na zakładanie i przeprowadzenie na nieruchomości ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń służących do przesyłania lub dystrybucji płynów, pary, gazów i energii elektrycznej oraz urządzeń łączności publicznej i sygnalizacji, a także innych podziemnych, naziemnych lub nadziemnych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń, jeżeli właściciel lub użytkownik wieczysty nieruchomości nie wyraża na to zgody. Ograniczenie to następuje zgodnie z planem miejscowym, a w przypadku braku planu, zgodnie z decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Ust. 2 cytowanego przepisu stanowi, iż starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, udziela zezwolenia z urzędu albo na wniosek organu wykonawczego jednostki samorządu terytorialnego, innej osoby lub jednostki organizacyjnej. Natomiast zgodnie z ust. 3, udzielenie zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, powinno być poprzedzone rokowaniami z właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości o uzyskanie zgody na wykonanie prac, o których mowa w ust. 1. Rokowania przeprowadza osoba lub jednostka organizacyjna zamierzająca wystąpić z wnioskiem o zezwolenie. Do wniosku należy dołączyć dokumenty z przeprowadzonych rokowań.
Art. 124 ust. 4 u.g.n. nakłada na inwestora obowiązek przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego, niezwłocznie po założeniu lub przeprowadzeniu ciągów, przewodów i urządzeń w związku z którymi konieczne było zajęcie nieruchomości. Jeżeli zaś przywrócenie nieruchomości do stanu poprzedniego byłoby niemożliwe albo powodowało nadmierne trudności lub koszty, wówczas zgodnie z art. 128 ust. 4 u.g.n., wymierzane jest na drodze administracyjnej odszkodowanie, które swą wysokością powinno odpowiadać wartości poniesionych szkód. Jeżeli wskutek zdarzeń mających miejsce w związku z zajęciem, zmniejszy się wartość nieruchomości, odszkodowanie powiększa się o kwotę odpowiadającą temu zmniejszeniu. Zatem po zakończeniu prac inwestor zobowiązany jest przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego w takim zakresie, w jakim jest to możliwe. Pozostała zaś szkoda, która obejmuje nadto ograniczenie w korzystaniu w nieruchomości w okresie prowadzenia prac oraz ewentualny spadek jej wartości, o ile nie dojdzie w tej materii do wiążących ustaleń cywilnoprawnych, zostaje właścicielom nieruchomości zrekompensowana poprzez ustalenie i wypłatę odszkodowania zgodnie z art. 128 ust. 4 u.g.n., według zasad sformułowanych w § 43 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 roku w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego.
Ponadto art. 124 ust. 5 u.g.n. kreuje dla właściciela nieruchomości szczególne uprawnienie, albowiem jeżeli założenie lub przeprowadzenie ciągów, przewodów i urządzeń, o których mowa w ust. 1, uniemożliwia właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu dalsze prawidłowe korzystanie z nieruchomości w sposób dotychczasowy albo w sposób zgodny z jej dotychczasowym przeznaczeniem, właściciel lub użytkownik wieczysty może żądać, aby odpowiednio starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, lub występujący z wnioskiem o zezwolenie, o którym mowa w ust. 2, nabył od niego na rzecz Skarbu Państwa, w drodze umowy, własność albo użytkowanie wieczyste nieruchomości.
Zgodnie z art. 124 ust. 1a u.g.n., w przypadkach określonych w art. 108 k.p.a. lub uzasadnionych ważnym interesem gospodarczym starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, na wniosek podmiotu, który będzie realizował cel publiczny, udziela, w drodze decyzji, zezwolenia na niezwłoczne zajęcie nieruchomości po wydaniu decyzji, o której mowa w ust. 1. Decyzji o niezwłocznym zajęciu nieruchomości nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności. Art. 108 § 1 k.p.a. stanowi, iż decyzji, od której służy odwołanie, może być nadany rygor natychmiastowej wykonalności, gdy jest to niezbędne ze względu na ochronę zdrowia lub życia ludzkiego albo dla zabezpieczenia gospodarstwa narodowego przed ciężkimi stratami bądź też ze względu na inny interes społeczny lub wyjątkowo ważny interes strony. W tym ostatnim przypadku organ administracji publicznej może w drodze postanowienia zażądać od strony stosownego zabezpieczenia.
Z art. 124 u.g.n. jednoznacznie wynika, iż w razie ziszczenia się stosownych przesłanek, organ może wydać kolejną, odrębną decyzję, której przedmiotem jest zezwolenie na niezwłoczne zajęcie nieruchomości i taką decyzję obligatoryjnie opatruje się rygorem natychmiastowej wykonalności.
Art. 124b ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami stanowi, iż starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, w drodze decyzji zobowiązuje właściciela, użytkownika wieczystego lub osobę, której przysługują inne prawa rzeczowe do nieruchomości do udostępnienia nieruchomości w celu wykonania czynności związanych z konserwacją, remontami oraz usuwaniem awarii ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń, nienależących do części składowych nieruchomości, służących do przesyłania lub dystrybucji płynów, pary, gazów i energii elektrycznej oraz urządzeń łączności publicznej i sygnalizacji, a także innych podziemnych, naziemnych lub nadziemnych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń, a także usuwaniem z gruntu tych ciągów, przewodów, urządzeń i obiektów, jeżeli właściciel, użytkownik wieczysty lub osoba, której przysługują inne prawa rzeczowe do nieruchomości nie wyraża na to zgody. Decyzja o zobowiązaniu do udostępniania nieruchomości może być także wydana w celu zapewnienia dojazdu umożliwiającego wykonanie czynności. Ust. 2 cytowanego przepisu stanowi, iż decyzja o zezwoleniu może być wydana z urzędu albo na wniosek podmiotu zobowiązanego do wykonania czynności. Natomiast zgodnie z ust. 3, obowiązek udostępnienia nieruchomości może być ustanowiony na czas nie dłuższy niż 6 miesięcy. In fine odsyła on zaś do odpowiedniego stosowania art. 124 ust. 1a i 4. Art. 124b ust. 4 ustanawia zasadę odpłatności udostępnienia nieruchomości:.Za udostępnienie nieruchomości oraz szkody powstałe na skutek czynności, o których mowa w ust. 1, przysługuje odszkodowanie w wysokości uzgodnionej między właścicielem, użytkownikiem wieczystym lub osobą, której przysługują inne prawa rzeczowe do nieruchomości a podmiotem, któremu udostępniono nieruchomość. Jeżeli do takiego uzgodnienia nie dojdzie w terminie 30 dni, licząc od dnia, w którym upłynął termin udostępnienia nieruchomości, określony w decyzji, o której mowa w ust. 1, starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej wszczyna postępowanie w sprawie ustalenia odszkodowania. Właściciele nieruchomości muszą pamiętać, że zgodnie z art. 124b ust. 5, obowiązek udostępnienia nieruchomości podlega egzekucji administracyjnej. Nie warto zatem utrudniać inwestorowi wstępu na teren posesji, bowiem następnym razem zjawi się on w asyście Policji i przymusowo wyegzekwuje nałożony obowiązek.
Na koniec warto wspomnieć, że procedura ograniczenia prawa własności nieruchomości ulega znacznemu skróceniu i uproszczeniu w warunkach, o których mowa w art. 126 ust. 1 u.g.n. W przypadku siły wyższej lub nagłej potrzeby zapobieżenia powstaniu znacznej szkody, z zastrzeżeniem ust. 5, starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, udziela, w drodze decyzji, zezwolenia na czasowe zajęcie nieruchomości na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy, licząc od dnia zajęcia nieruchomości. W przypadku postępowania prowadzonego na wniosek, wydanie decyzji następuje niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 7 dni, licząc od dnia złożenia wniosku. Rygor natychmiastowej wykonalności jest wówczas nadawany z urzędu i stanowi integralną część decyzji. Wyjątkowość trybu nie wpływa rzecz jasna na zasady i sposób ustalenia i wypłaty odszkodowania, które zostaje wymierzone analogicznie jak w wypadku standardowej procedury.